Kompetencje kluczowe w przedszkolu

W złożonym, szybko zmieniającym się świecie, każda osoba, a zatem i nasz przedszkolak, w przyszłości będzie potrzebowała szerokiego spektrum umiejętności i kompetencji. Co więcej, edukując teraźniejsze dzieci w przedszkolu czy szkole, musimy mieć świadomość, że ta przyszła osoba dorosła będzie musiała stale rozwijać swoje zasoby ze względu na tempo zmian jakie zachodzą w świecie.

Celem kompetencji kluczowych jest kształtowanie edukacji w taki sposób, aby była nastawiona na potrzeby współczesności i przyszłości. Tak, aby dawała podstawy dla rozwoju w duchu demokracji i równości. Jest nim także nadanie kierunku działaniom edukacyjnym, który będzie dostosowywał dzieci i młodzież do realiów gospodarczych.

Gdyby umieścić kompetencje kluczowe w hierarchii dokumentów, możemy powiedzieć, że to dokument, który spoczął na poziomie Podstawy Programowej. Jednak, o ile każdy Podstawę Programową zna, o tyle kompetencje kluczowe pozostają nowe i niejasne. Co więcej – kiedy spotykamy się z nimi po raz pierwszy, możemy mieć wrażenie, że ktoś zapomniał o tym, że w przedszkolu mamy do czynienia już nawet z dziećmi 2, 5 rocznymi. Ale to tylko pierwsze wrażenie – bez paniki!

Chwila zastanowienia pozwoli dobrze zrozumieć ducha tego dokumentu i dostosować do niego nasze działania. Dlaczego? Bo warto. Kompetencje kluczowe zostały wyznaczone po to, aby dzisiejsze dzieci w przyszłości, były na nią gotowe.

Czym są kompetencje kluczowe i jaka jest ich podstawa prawna? Kompetencje kluczowe szczegółowo zostały opisany w załączniku do Zalecenia Rady z dnia 22 maja 2018 roku w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie, wydanym w Dz.U. Unii Europejskiej C189/2.

Wymienionych zostało osiem szczegółowych kompetencji kluczowych. Są to:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji (w starszych opracowaniach występują jako umiejętności dotyczące porozumiewania się w języku ojczystym);
kompetencje w zakresie wielojęzyczności (odnoszące się do dawniej ujmowanych kompetencji skierowanych na porozumiewanie się w językach obcych),
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii (dawniej jako: kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne),
kompetencje cyfrowe (wcześniej ujmowane jako kompetencje informatyczne),
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się (zawarte we wcześniejszym wykazie kompetencji kluczowych jako umiejętność uczenia się i częściowo jako umiejętności społeczne)
kompetencje obywatelskie (ujęte jako umiejętności społeczne i obywatelskie)
kompetencje w zakresie przedsiębiorczości (odpowiadające ujmowanym wcześniej kompetencjom nastawionym na inicjatywność i przedsiębiorczość),
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej (niezmienione – w podobnym brzmieniu wystąpiły we wcześniejszym wykazie kompetencji kluczowych).

Jak kompetencje kluczowe umieszczać w realiach przedszkola?

Do tej pory kompetencji kluczowych nie spotykaliśmy w dokumentacji przedszkola ani w materiałach oferowanych przez wydawnictwa dla nauczyciela czy dziecka. Czy oznacza to, że nie były obecne z działalności przedszkola? Nie. W dużym stopniu edukacja i podejście do rozwoju dziecka już od lat są nastawione na rozwijanie najmłodszych w tym kierunku. Każdy nauczyciel bez wątpienia kształci u najmłodszych kompetencje matematyczne, naukowo-techniczne, uczy prawidłowego porozumiewania się w języku ojczystym. Realizując niektóre projekty rozwija u dziecka podstawowe kompetencje naukowo-techniczne. To, czego w przedszkolu może być na ten moment brak, to inicjatywność i przedsiębiorczość, gdyż wymaga to określonego stylu nauczycielskiego i otwartego na zmiany podejścia do wychowanków.

Czy wprowadzenie ewidencji kompetencji kluczowych do życia przedszkola będzie korzystne? Możliwe, że tak. Zakładając jednak, że skłoni to do dążenia w pewnym kierunku i wsparcia dziecka w nowych obszarach, a nie jedynie modyfikowania i naciągania dokumentów.

Gdzie gdzie umieszczać realizację kompetencji kluczowych w dokumentacji przedszkola?

W scenariuszu zajęć, to jest to punkt, który może wystąpić po celach ogólnych i szczegółowych, po to, aby wskazać, że nasze działanie jest spójne z wizją kompetencji kluczowych. Analogicznie – możemy ująć je w planie miesięcznym lub w planie pracy. Kompetencje są ponumerowane – nie ma potrzeby wpisywania w scenariuszach ich pełnych nazw, a wystarczająca będzie jedynie numeracja, tak jak w przypadku Podstawy Programowej wychowania przedszkolnego.

Cieszy fakt, że nowe przewodniki metodyczne dla nauczycieli przedszkola, a także pakiety pomocy dydaktycznych dla dziecka są nastawione na realizację kompetencji kluczowych i zawierają ich wykaz przy każdym scenariuszu.

Niepokoi zaś myśl, że nie tylko w życiu przedszkola silny pozostaje kult świętego Biurokracego, co sprawia, że możemy być bardziej niż pewni, że możemy zostać zobligowaniu do prowadzenia dodatkowej dokumentacji, w której oznaczać będziemy jaką kompetencje realizujemy każdego dnia lub jakie aktywności dziecka jej sprzyjają.

Jakie działania podejmować, aby rozwijać u dziecka wykazane kompetencje w przedszkolu?

Rozwijanie kompetencji kluczowych u dziecka w wieku przedszkolnym jest w gruncie rzeczy łatwe. Trudności z jakimi musimy się zmierzyć to nieaktualne opracowania krążące w sieci oraz brak przejrzystych dokumentów, które odnosiłyby kompetencje kluczowe do królowej działań pedagogicznych – Podstawy Programowej. Niektóre powiązania są czytelne, inne natomiast niejasne i pozostawiające pole do dowolnej interpretacji. Chcąc jednak oczyścić ten teren z wątpliwości – przenieśmy to na konkretny grunt.

Pierwsza ważna informacja to fakt, że kompetencje kluczowe pojawiły się nie w 2018 roku, ale zdecydowanie wcześniej – w roku 2006, jako rezultat wspólnych prac Komisji Europejskiej i państw członkowskich w ramach programu Edukacja i Szkolenia 2010. Zaskakuje zatem, że przez okres studiów pedagogicznych nie spotkamy się z odniesieniem do nich ani jeden raz. Ich wykaz różnił się od tego, który spotkamy dziś i brzmiał następująco:

Porozumiewanie się w języku ojczystym.
Porozumiewanie się w językach obcych.
Kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne.
Kompetencje informatyczne.
Umiejętność uczenia się.
Kompetencje społeczne i obywatelskie.
Inicjatywność i przedsiębiorczość.
Świadomość i ekspresja kulturalna.

Wiele opracowań, które odszukasz w sieci, będą odnosić programy wychowania przedszkolnego do tej klasyfikacji. Czy są nieaktualne? Tak. Czy są pomocne? Nadal tak. Obszary kompetencji uległy modyfikacji, ale nie różnią się drastycznie.

Odnosząc się do wykazu aktualnego, jak możemy kształtować działania na etapie wychowania przedszkolnego?

Kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji odnoszą się do umiejętności dziecka w głównej mierze językowych i symbolicznych przekazów pozajęzykowych. Rozumienie informacji wymaga umiejętności: aktywnego słuchania rozmówcy, interpretowania zapisów symbolicznych, słuchania ze zrozumieniem tekstu czytanego przez osobę dorosłą, odpowiadania na pytania, zadawania pytań adekwatnych do usłyszanych treści. To także umiejętność pozyskiwania informacji w różnych źródeł – to nie jedynie mowa mówiona – to piosenka, obraz, dźwięk, zapis cyfrowy, zapis literowy, wrażenie dotykowe, które niesie przekaz.

Analogicznie, tworzenie informacji to z jednej strony umiejętność jasnego i czytelnego przekazu w aspekcie językowym, gramatycznym i artykulacyjnym, umiejętność posługiwania się literami i cyframi, umiejętność tworzenia zapisu symbolicznego i porozumiewania się pozawerbalnego.

Takie zrozumienie tego punktu od razu wskazuje konkretne działania w obszarze edukacji językowej, matematycznej, sięga do zakresu profilaktyki logopedycznej przedszkola. To przestrzeń do rozwijania kreatywności ze względu na możliwe kreatywne formy przekazu.

Kompetencje w zakresie wielojęzyczności w gruncie rzeczy odnoszą się do podobnych działań co kompetencje opisane w punkcje powyżej, jednak zwracają uwagę na odniesienie kulturowe i wyrażanie myśli, potrzeb i opinii w języku innym niż ojczysty. To sprawia, że ucząc dzieci języka obcego warto zwracać uwagę na aspekt kulturowy. Na etapie przedszkolnym to jednak przede wszystkim odniesienie do tego, aby dzieci miały możliwość porozumienia w języku obcym. W mniejszym stopniu kładziemy nacisk na leksykalną biegłość i znajomość słów, a w większym na nauczenie struktur na drodze zabaw, piosenek i pląsów. Po co? Po to, aby dziecko potrafiło zainicjować zabawę z obcojęzycznym kolegą, zgodzić się lub nie w trakcie tej zabawy, opowiedzieć o tym, jak się czuje. W gruncie rzeczy to zdecydowanie cenniejsza umiejętność niż znajomość angielskich nazw dziesięciu zwierząt żyjących na afrykańskiej sawannie.

Kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii to szeroki obszar, który z jednej strony odnosi się do aspektów ścisłych, ale także do kwestii obywatelskich, etycznych i prośrodowiskowych. Jakie działania są możliwe do realizacji w tym zakresie? Przede wszystkim możemy ująć tutaj wszystko to, co ujęte zostało w obszarze odnoszącym się do edukacji matematycznej. To, co istotne, to fakt, że Unia Europejska w swoich zaleceniach zwraca uwagę na praktyczny aspekt stosowania myślenia matematycznego w codziennym życiu. Dla przedszkolaka oznacza to nastawienie na działanie i uczenie dalekie od symbolu, a bliskie konkretu (zabawa sklep, gdzie dodajemy, ujmujemy, płacimy i dokonujemy wymiany wniesie więcej niż nauczenie zapisu 2+3 = 5). W zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii możemy rozwijać u najmłodszych ciekawość, budzić zainteresowania techniką, uświadamiać zarówno potrzeby ludzi, jak i zagrożenia dla środowiska. To w tym punkcie mieszczą się działania proekologiczne, badawcze, eksperymentalne, związane z rozwojem roślin, z ewolucją życia na ziemi. To miejsce dla działań konstrukcyjnych, tworzenia modeli i projektów. Kompetencje naukowo-techniczne realizowane są poprzez metody kreatywne, pedagogika twórcza, projekty badawcze i eksperymentalne, a także wycieczki do punktów edukacyjnych nastawionych na zaznajomienie dziecka z technologią.

Kolejne wymienione, to umiejętności cyfrowe. To punkt, który w przedszkolnych realiach musi zostać realizowany w sposób rozważny i przemyślany. Komputery, tablety i laptopy nie są złe – są tylko fatalnie dzieciom przedstawione przez dorosłych. Dlaczego? Świat dorosłych sprawił, że dzieci traktują te elektroniczne narzędzia jako zabawki. To w gruncie rzeczy maszyny do gier. Co sprawia, że dzieci postrzegają je w ten sposób? Minecraftowi mistrzowie i YouTube’owi wyrafinowani widzowie One little finger nie mają pojęcia czym jest wyszukiwarka Google i do czego służy Internet, bo zwyczajnie, nikt im tego nie pokazał. Ba, dzieci nie za bardzo znają nawet Painta. Lubimy ich za to winić, lubimy krytykować rodziców za przyklejanie ich własnych dzieci do tabletów (częściowo słusznie), ale w gruncie rzeczy dużo lepszym działaniem od demonizowania komputera jest pokazanie dziecku zamiast gier – choćby głosowej obsługi wyszukiwarki. Nie trzeba umieć pisać, aby kliknąć mikrofon i powiedzieć “Jakie kolory ma tęcza?”. W odpowiedzi wyszukiwarka pokaże dziecku tęczę, a często – przeczyta fragment artykułu z Wikipedii. Tego możemy nauczyć się w placówce, choć prościej zrealizować tę część w domu. Poza wymienionym działaniem, to przestrzeń do nauczania programowania, które na etapie przedszkolnym sprowadza się głównie do umiejętności kodowania oraz dekodowania za pomocą symboli, strzałek, kodów kolorystycznych i ciągów symboli i cyfr. To modny kierunek szkoleń dla nauczycieli. Wiedzy w tym temacie jest naprawdę wiele!

Kolejny zakres to obszar dotyczący umiejętności osobistych, społecznych i w zakresie uczenia się. Mieszczą się w nim działania związane z rozwijaniem inteligencji emocjonalnej, współpracy, empatii, ale także koncentracji i pamięci. W tym aspekcie ujęte jest także zdrowie psychiczne i fizyczne, a więc zrealizujemy go organizując różnorodną relaksacje, inspirując się ideą mindfullness , poprzez bajkoterapię, ucząc zdrowego żywienia, zachęcając do udziału w aktywnościach fizycznych. W europejskim dokumencie zwraca się uwagę na szacunek do drugiego człowieka, otwartość i tolerancje, a to, w odniesieniu do sytuacji bieżącej, naturalnie stanowi priorytet.

Kompetencje obywatelskie na etapie przedszkolnym w podstawowym zakresie to nauczenie dziecka fundamentalnych pojęć: państwo, stolica, hymn, godło. To zapoznanie dziecka z rolą Unii Europejskiej. Kształtowanie aprobowanych postaw, takich jak szacunek, otwartość, wielokulturowość. Ale możemy realizować ten obszar znacznie lepiej – przyjmując wolontariuszy np. w ramach programu Erasmus+, włączając się w akcje charytatywne w lokalnej społeczności, spotykając się z gośćmi. W temacie gości, warto zauważyć, że nie musimy gościć samego prezydenta, by budować postawę patriotyczną – babcia i dziadek często mają do opowiedzenia wiele poruszających historii. Rodzic, który jest nauczycielem historii. Działacz oprowadzający turystów w ramach city walk. Warto wyposażyć dziecko w obywatelskie doświadczenia, bardziej niż w informacje o kraju.

Jeden z ostatnich punktów to przedsiębiorczość. Potrafi skonsternować, bo kojarzy się w firmą, finansami i pracą zawodową. W tym sensie możemy mieć przed oczami co najwyżej żartobliwe zdjęcia przedstawiające bobasa pod krawatem w fotelu prezesa. Jednak – to coś zupełnie innego. Przedsiębiorczość stanowi umiejętność przekuwania swoich pomysłów i idei w wartość dla innych osób. Jak rozwijać ją w placówce przedszkolnej? Rozwijając twórcze myślenie, kreatywność. Ucząc tworzenia rzeczy innowacyjnych, praktycznych. Ucząc kreowania twórczych rozwiązań. Trening kreatywności to temat wielu szkoleń i publikacji – warto poszerzyć swoją nauczycielską wiedzę sięgając do tych źródeł.

A czym jest dziecięca kompetencja w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej? W dużej mierze odnosi się do twórczości artystycznej, sztuki i jej poszanowania. W przedszkolnych realiach nie oczekujemy od dziecka zachwytu nad obrazem Klimta, a raczej wprowadzamy go w świat sztuki prezentując adekwatne dzieła sztuki podczas realizacji różnorodnych zagadnień. Jesień na obrazie? Zima w muzyce? Pomnik pszczoły? A może złość w muzyce? To jednak nie koniec możliwych działań. Ucząc szacunku do twórczości innych osób i otwierając na ich odbiór możemy oferować dzieciom wycieczki do kin, muzeów, teatrów, odwiedzać ciekawe wystawy, które często dostępne są w ramach eventów w galeriach handlowych. To także działalność artystyczna dziecka, czyli umożliwienie mu tworzenia. Warto jednak pamiętać, że tworzenie według instrukcji to działalność odtwórcza, a nie twórcza.

Podsumowując temat kompetencji kluczowych, można powiedzieć, że ich realizacja w murach przedszkola nie jest niczym trudnym. To, czego wymaga od nas – nauczycieli, to otwartości poznawczej na to co nowe i świadomości, że dziecko, które dzisiaj jest naszym podopiecznym, wychowujemy i kształcimy dla przyszłości, której nie znamy.

Wymienionych zostało osiem szczegółowych kompetencji kluczowych. Są to:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji (w starszych opracowaniach występują jako umiejętności dotyczące porozumiewania się w języku ojczystym);
kompetencje w zakresie wielojęzyczności (odnoszące się do dawniej ujmowanych kompetencji skierowanych na porozumiewanie się w językach obcych),
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii (dawniej jako: kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne),
kompetencje cyfrowe (wcześniej ujmowane jako kompetencje informatyczne),
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się (zawarte we wcześniejszym wykazie kompetencji kluczowych jako umiejętność uczenia się i częściowo jako umiejętności społeczne)
kompetencje obywatelskie (ujęte jako umiejętności społeczne i obywatelskie)
kompetencje w zakresie przedsiębiorczości (odpowiadające ujmowanym wcześniej kompetencjom nastawionym na inicjatywność i przedsiębiorczość),
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej (niezmienione – w podobnym brzmieniu wystąpiły we wcześniejszym wykazie kompetencji kluczowych).

Jak kompetencje kluczowe umieszczać w realiach przedszkola?

Gdzie gdzie umieszczać realizację kompetencji kluczowych w dokumentacji przedszkola?

Jakie działania podejmować, aby rozwijać u dziecka wykazane kompetencje w przedszkolu?

Porozumiewanie się w języku ojczystym.
Porozumiewanie się w językach obcych.
Kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne.
Kompetencje informatyczne.
Umiejętność uczenia się.
Kompetencje społeczne i obywatelskie.
Inicjatywność i przedsiębiorczość.
Świadomość i ekspresja kulturalna.

Odnosząc się do wykazu aktualnego, jak możemy kształtować działania na etapie wychowania przedszkolnego?